در دنیایی که به سرعت در حال تغییر است و واقعیت های پیچیده ی اقتصادی ، اجتماعی ، محیطی و اخلاقی هر روز بیش از پیش وارد ساختارهای زندگی فردی و اجتماعی می شود تربیت افرادی پرسشگر ، متفکر و منتقد لازم وحتی ضروری به نظر می رسد زیرا هر فردی باید با این واقعیت ها روبه رو شود تا بتواند بر مشکلات این عصر غلبه کند . ولی آیا در مدرسه دانش آموزان ما برای مواجهه با این پیچیدگی ها چیزی یاد می گیرند ؟ آیا آن ها مهارت های عقلانی متناسب با این واقعیت ها را می آموزند .

جواب این سوال ها هر چه باشد وظیفه ی ما معلمان این است که دانش آموزان را به نحواحسن و متناسب با شرایط زمان تربیت کنیم . با توجه به شرایط این دوره تربیت دانش آموزان پرسشگر ، منتقد و متفکر لازم است .

به نظر جانسون تفکر منتقدانه که یکی از ویژگی های اصلی آن پرسشگری است امر دشوار یا مرموزی نیست که فقط کسانی مه تست هوششان در ردیف نابغه هاست و یا تحصیلات دانشگاهی دارند از پس آن برآیند بلکه تفکر و پرسشگری منتقدانه مهارت زندگی و عادت ذهنی است که هر فردی می تواند آن را کسب کند و توسعه دهد . این مهارت باید در مدارس ابتدایی ، راهنمایی و دبیرستان هم آموزش داده شود .

پس ما معلمان می توانیم دانش آموزانی پرسشگر ، متفکر و منتقد تربیت کنیم . اما اگر معلم خود از پرسشگری  بی بهر باشد و به آن اعتقاد نداشته باشد آیا می تواند آن را آموزش دهد یا دیگران را به آن تشویق کند ؟ به یقین می توان گفت ، خیر . پس اولین شرط در تربیت دانش آموزانی پرسشگر و متفکر ، آگاهی از این خصیصه و اعتقاد داشتن به آن است . اگر معلمان متفکر و پرسشگر نباشند دانش آموزان در این زمینه پیشرفت قابل توجهی نخواهند داشت .

در کنار این موارد باید دانش و اطلاعات معلم به روز باشد ; برای مثال وقتی معلم بداند که نظریه های یادگیری شناختی و فراشناختی و ساخت گرایی از پرسشگری و تفکر انتقادی حمایت می کنند و در یادگیری دانش آموز نقش فعالی دارند دیگر به روش سنتی تدریس نمی کند و به دنبال انتقال دانش از طریق کتاب و ... نیست . دیگر از دانش آموزان انتظار ندارد که مطالب را همان گونه که او گفته یا در کتاب ذکر شده است یاد بگیرند و بدمن کم و کاست پس بدهند و به صورت کتابخانه های سیار کوچک دربیایند .

حال که معلم پرسشگر است و اطلاعات به روزی دارد باید روحیه ی پرسشگری را در دانش آموزان تقویت کند . البته دانش آموزان نباید به صورت افراطی و بدون فکر و دلیل فقط به خاطر این که سوالی کرده یاشند ( برای رفع تکلیف ) پرسش ها را مطرح کنند بلکه باید آن ها را آگاه کرد که در هر مساله یا بحثی که مطرح می شود توجه به چند نکته لازم است :

الف . گوش دادن به بحث و شرکت کردن در آن به طور فعالانه ، نه منفعلانه یا از روی بی میلی .

ب. تلاش برای درک و فهم بحث .

بعد از رعایت این مراحل می توانند درباره ی مساله یا بحث مطرح شده سوالات خود را بپرسند . نباید به خود ترس راه داده که سوالشان از سوی جمع یا معلم طرد خواهد شد یا مورد تمسخر قرار خواهد گرفت ، چرا که معلم  قبلا شرایط را برای پرسشگری آماده کرده است ;   مثلا محیط فیزیکی کلاس آماده شده است ، میزها به صورت مناسبی قرار گرفته اند (به صورت U یا دایره ای شکل ) دانش آموزان از بعد روانی احساس امنیت می کنند و به نظر دیگران احترام می گذارند و ... .

بعد از مهیا شدن این شرایط خود دانش آموزان باید به این درک رسیده باشند که نباید تنها به فکر مطرح کردن پرسش باشند بلکه باید از این پرسش ها بهدف و نتیجه ای را هم دنبال کنند . در پرسشگری و نتیجه گیری باید به این موارد نیز توجه کنند :

-          از راه پرسش کردن اطلاعاتی را که برای قضاوت و نتیجه گیری لازم است جمع آوری و گزینش کنند .

-          اطلاعاتی را که از نظر آن ها بی معنا است بیهوده تلقی نکنند و در نتیجه گیری نهایی آن ها را نادیده نگیرند .

-          قضاوت های قبلی را مورد پرسش قرار دهند و دوباره امتحان کنند .

-          به خطاپذیری خود  آگاه باشند . این امر را بپذیرند که هر فرد هر چقدر هم دقت کند ،  گاه دچار اشتباه میشود .

-          به طور موثر و کار آمد اطلاعات را ارزیابی کنند .

-          به طور منتقدانه اطلاعات و منابع آن را ارزیابی کنند و در معرض سوال قرار دهند .

-          اطلاعات را به طور موثر سازمان دهی کنند و به کار برند تا بتوانند به سوالات پاسخ دهند یا مسائل واقعی را حل کنند .

در انتها ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که پرداختن به این مساله در این چند سطر امکان پذیر نیست . پرسشگری و تفکر انتقادی یک فرایند سازمان یافته و روشمند است و تنها با خواندن چند مطلب یا با چند روز تمرین  و به کارگیری پیشنهادهای این مقاله نمی توان پرسشگر و متفکر منتقد شد .

همان گونه که تا کنون کسی بدن تمرین کافی ، رتنیس باز مشهوری نشده است ، هیچ فردی هم بدون تمرین مناسب و به اندازه نمی تواند یک پرسشگر و متفکر منتقد شود . تنها تمرین است که یک مهارت را تبدیل به عادت می کند .

هر کسی هم این توانایی را دارد که یک متفکر منتقد و پرسشگر فرهیخته شود . به امید داشتن چنین دانش آموزانی .

 منبع : رشد معلم – دی 1385 – شماره 205  ( صفحه 12 تا 13 )

           نویسنده مجید حبیبی پور